El 28 de mayo de 1937 la 13ª Brigada de la IV División Vasca lleva a cabo un contraataque exitoso sobre la posición nº 11, monte Lurgorri, próximo a la población de Lezama (Amurrio, Araba) y se lo arrebata a sus defensores. Se trata del segundo intento por parte de esta unidad de tomar la citada posición, el día anterior, la tenaz defensa ofrecida por el 6º Escuadrón del Regimiento de Caballería Numancia impide que la operación se vea coronada por el éxito. De hecho, se les concede la Cruz Laureada de San Fernando por el valor derrochado en el choque.
*El presente artículo se publicó originalmente en la revista Aztarna nº 60 (julio, 2023).
En enero de 1937 comparece en Aiara el batallón Nº 52 Capitán Casero (en un principio se le asigna el Nº 80) adscrito a la disciplina de Izquierda Republicana. Se trata de un batallón de formación tardía. De hecho en diciembre consta en formación en las bilboarras escuelas de Mugika. Todavía en mayo la 4ª Compañía aparece como incompleta (CDMH. PS Santander A, C244, 2).
En sus inicios comanda el batallón Félix López Iglesias, aunque en enero es sustituido por Francisco Vicente Aranaz (CDMH_PS_SANTANDER_C0237_0063), oriundo de Bera (Navarra). Procede del Cuerpo de Carabineros de Gipuzkoa donde ejerce con grado de teniente, aunque es ascendido a capitán al inicio de la contienda. Un nuevo movimiento en la jefatura del Capitán Casero aúpa a la comandancia del mismo al capitán de la 1ª Compañía Gonzalo Pereiro Fernández el 04 de mayo de 1937 (CDMH_PS_SANTANDER_C0237_0066).
*Artículo publicado originalmente en el Nº 59 de la revista Aztarna, diciembre de 2022
El patrimonio religioso del ayuntamiento de Aiara se ve afectado por la incidencia de la guerra civil en el valle. El uso de los templos por parte de las milicias para diferentes menesteres, ocasiona destrozos en su mobiliario e imaginería. De todos modos, en algunos casos, éstos son ocasionados por los propios vecinos como son los casos de Maroño y Madaria.
La furia anticlerical que se le supone al bando republicano, realmente no se ejerce con todo su ímpetu en suelo vasco tal como ocurre en otros territorios leales a la República. Ejemplo de Cataluñao Madrid entre otros. Aunque Euskadi no se libra totalmente de los ataques a edificios religiosos si que es cierto, tal vez debido a la propia idiosincrasia vasca, no alcanza cotas alarmantes. Tenemos noticia bien de fuentes orales, bien de fuentes documentales de como diversos templos ayaleses sufrieron en carne propia los efectos de la guerra que se está librando. Dos claros ejemplos los encontramos en los templos de San Vicente de Añes y San Juan de Erbi.
Una de las peculiaridades de la Guerra Civil es el evadido de campo contrario. Muchos combatientes, de uno y otro lado, se veían forzados a luchar en la facción contraria a sus sentimientos o ideología. Principalmente porque el territorio en el que se encuentran, cuando da comienzo el conflicto, queda bajo el dominio de las fuerzas contrarias a su credo político. Para muchos el planteamiento de tratar de alcanzar las líneas que tienen enfrente, y así pelear junto a los suyos, se convierte en la meta deseada.
La profusión de evadidos o pasados llega a resultar elevada y el soldado que está en primera línea desconoce en la mayoría de los casos como debe actuar ante esta situación. Muchos de ellos pertenecen a la milicia, no son militares y por lo tanto se encuentran con una situación nueva que no saben gestionar.
Por ello al combatiente se le debe enseñar los protocolos pertinentes para resolver estas situaciones y orientarlo para evitar errores que puedan comprometer a su unidad o revelen información del campo propio al enemigo. En este sentido se hace llegar a los batallones una circular que lleva por título: Máximas para todo miliciano en campaña (AHE/EAH.PS Bilbao, 0116, 012). En el citado documento se puede leer:
Entre las competencias de la Sanidad Militar del Ejército de Euzkadi no sólo se encuentran aquellas encaminadas a la organización, de la nada, de todo un entramado sanitario para atender a los combatientes enfermos o heridos. De la recluta de personal competente para nutrir a hospitales o a los mismos batallones, ya que éstos cuentan con su propio servicio médico de vanguardia.
También instruye en las pautas a seguir en la clasificación de los heridos en los mismos puestos de vanguardia y su posterior evacuación a los hospitales de la retaguardia.
Además de todo lo expuesto la Sanidad Militar dispone de las atribuciones encaminadas para el tratamiento y traslado de los cadáveres de aquellos gudaris y milicianos que han tenido la desgracia de fallecer a causa de los avatares de la guerra. El 10 de diciembre de 1936 Fernando Unceta, a la sazón Jefe Superior de Sanidad Militar firma un documento por el cual se especifican cuatro puntos a tener en cuenta en el tratamiento de los cadáveres y su posterior inhumación. En el caso concreto que nos ocupa, el escrito es enviado al Sr. encargado del cementerio de Arceniega (AHE/EAH. Fondo: Archivo Hco Municipal de Artziniega, 0065/021). No obstante estas directrices son similares para todas las poblaciones bajo la batuta del Gobierno provisional de Euzkadi.
El problema de la disciplina parece un asunto sempiterno dentro del Euskadiko Gudarostea. Mantiene preocupado al Estado Mayor vasco y busca fórmulas adecuadas para mantener en atados en corto a los milicianos bajo su mando. Desobediencia a la oficialidad con continuas réplicas a las órdenes emitidas, abandono de las posiciones por motivos variados y prosaicos, abuso de autoridad y robos e incautaciones de dudosa legalidad en los caseríos próximos a las posiciones ocupadas.
Las circulares y disposiciones emanadas del Alto mando tropiezan en muchos casos con la desidia de los jefes de los batallones y el nulo aprecio que lo combatientes hacen de las mismas. En este orden de cosas podemos enmarcar la Orden del día 10 de enero de 1937 para el sector de Baranbio (Lezama, Amurrio, Araba) enviada al comandante del batallón Nº 61 UGT Nº 10 Víctor Fernández Puente (AHE/EAH. Ejército Vasco, Nómina Batallones, Caja 61, Expdte 1) . En realidad se trata de un batallón incompleto cuyas dos primeras compañías permanecen en el sector entre diciembre de 1936 y febrero de 1937 (Vargas, 2015).
*O presente artigo foi publicado orixinalmente o 09/10/2020 na blogoteca da asociación Fato Cultural Galego Daniel de Castelao.
Amador Garrido García nace en Vigo no 1908. No decurso, quizais de finais dos anos 20, recala en Euskadi establecéndose en Trintxerpe onde acode ao chamado dos moitos postos de traballo que reclama a captura do bacallau. Debeu ser un home cunha forte impronta de ideas sociais posto que dende moi cedo ingresa no sindicato de pescadores El Avance Marino da CNT. De feito ocorre o 01 de setembro de 1931 có número de afiliado 795.
*Artigo publicado orixinalmente o 22/02/2020 en Estibaus.
Antonio nace en A Pobra do Caramiñal (A Coruña) no 1910. Aínda cativo os seus pais deciden marchar da Galiza e instalarse en Plentzia (Bizkaia) (Prieto, 2009). Alí casa coa Maruritarra María Bilbao. Moi probablemente convértese en veciño de Altza nos primeiros anos da década dos anos 30 do século pasado. Naqueles anos nos que é abondosa a demanda de homes do mar galegos para completar as tripulacións dos bacaladeiros da PYSBE (Pesquerías y Secaderos de Bacalao de España) da veciña vila de Pasaia. En Pasajes (coma se coñece na Galiza á vila guipuscoana) traballan e alternan cos seus paisanos nas tabernas; mais moitos deles gardan veciñanza nas poboacións ao seu rente coma Altza, Herrera ou mesmo Donostia. É o que o presidente de O Fato Castelao, Filipe Domínguez, distingue como Trintxerpe distrito e histórico (Cano, 2019).
Homes que deseguida van mostrar a súa face máis combativa nos ámbitos sociais e laborais, integrando os distintos sindicatos de clase existentes ou mesmo constituindo un deles, caso do Pasaitarra El Avance Marino vinculado á CNT. As reivindicacións laboraios e as folgas vanse a convertir en habituais na bisbarra durante os anos republicanos.
No caso de Antonio sabemos da súa afiliación á UXT aínda que non o sindicato concreto onde milita. Sobre a súa participación nos primeiros compases da contenda civil non temos atopado pegada, mais é plausible a súa implicación nalgunha das columnas milicianas que operan no verán de 1936. Posteriormente, unha vez perdida a provincia de Gipuzkoa para a República, o seu nome aparece relacionado coa Marina Auxiliar de Euzkadi. Ésta nace o 24 de outubro de 1936 póñéndose a súa fronte o capitán de corveta Federico Monreal e Pilón, ao cabo tamén nomeado polo goberno republicano xefe das Fuerzas Navales del Cantábrico (Pardo San Gil, 2008). Para a súa creación o goberno vasco deposita a súa confianza en Joaquín de Eguia. Dende 1933 exerce coma Subinspector de 2ª del Cuerpo de Servicios Marítimos y Subdelegado Marítimo de Bilbao.
O día 31 de maio de 1937 ás 23 horas comparece para prestar declaración, polos feitos acontecidos o 18 do corrente, o miliciano Benito Iglesias Rodríguez. A declaración ten lugar en Bilbo na Comisaría de Orde Público e están presentes o axente de garda Amadeo Hernández asistido polo garda Jesús Vicioso. A dilixencia é consignada có número de saída 1304 (AHE/EAH. PS. Bilbao, 0197_0110).
Benito Iglesias conta por aquel entón con 27 anos; é natural de Loña do Monte, parroquia pertencente ao ourensán concello de Nogueira de Ramuín. Está acusado de penetrar, xunto con outros tres camaradas de armas, nun caserío coa intención de perpetrar un roubo e fuxir da Ertzaña cando o corpo policial fai acto de presencia no lugar (AHE/EAH. PS. Bilbao, 0197_0110).
*Publicado originalmente en el nº 56 de la revista Aztarna, junio 2021.
En octubre de 1936 se instala en el reformatorio de Amurrio el primero de los batallones organizados por la CNT vasca. Se trata del CNT Nº 1 Bakunin, el número 21 del Euskadiko Guadarostea o Ejército de Euzkadi. Se integra en la 4ª División, 5ª Brigada. Brigada donde también se encuentra el batallón Nº 14 Araba (PNV) y el Nº 29 Leandro Carro (PCE). La CNT crea al inicio de la guerra un Comité Militar Antifascista en la escuela de Ingenieros de La Casilla presidido por Primitivo Rodríguez. Este comité consigue constituir 7 batallones de Infantería y 1 de Ingenieros que pasa a la reserva. Son: CNT Nº 1 Bakunin, CNT Nº 2 Malatesta, CNT Nº3 Isaac Puente, CNT Nº 4 Sacco y Vanzetti, CNT Nº 5 Durruti, CNT Nº 6 Celta e CNT Nº 7 Internacional. También se forma una banda de música denominada Libertad.
El Bakunin se origina en septiembre de 1936 y en sus filas se encuadran milicianos oriundos de Gipuzkoa entre los cuales encontramos una numerosa partida de gallegos llegados de Trintxerpe (Pasaia), conocida como la quinta provincia gallega. Se trata de combatientes fogueados en los combates habidos en Gipuzkoa durante el veranon que vienen de protagonizar combates en los frentes de Oiartzun, Errenteria, Erlaitz, Peñas de Aia, Irún o Santiago Mendi. La citada colonia gallega trintxerpetarra nace al albur de la demanda de mano de obra por parte de la factoría de la PYSBE (Pesquerías y Secaderos de Bacalao de España) para llevar a cabo la pesca industrial del bacalao. Los hombres de mar de las rías gallegas comienzan a llegar a la comarca ya en los años 20, pero es realmente en los años republicanos cuando su presencia es masiva. De hecho el conocido como barrio de Trintxerpe emerge para alojar a los nuevos trabajadores y a sus familias, en una zona de marismas donde se ubica el caserío de Trintxer.